صنایع دستی استان بوشهر

صنایع دستی استان بوشهر از زیباترین و جالب ترین جاذبه های فرهنگی این منطقه به شمار می آیند كه در همه نقاط شهری و روستایی تهیه می شوند. مهم ترین صنایع این استان را سوزن دوزی، قالی بافی، گلیم بافی، گبه بافی (خرسك بافی)، نمد مالی، گیوه دوزی، زنبیل بافی، سفالگری، انواع مشك آب، قایق سازی، لنج سازی، حصیر بافی، جاجیم بافی و منبت سازی تشكیل می دهند. نوعی قلیان به نام چلیم، عبابافی، غشك، توربافی، دََولچه سازی و نوعی شیرینی مخصوص بوشهر به نام مسقطی نیز از جمله دیگر صنایع دستی منطقه به شمار می آیند.

گبه بافی

گبه از برجسته ترین محصولات صنایع دستی استان بوشهر است كه معمولا در مناطق روستایی شهرستان های گناوه و دشتستان بافته می شود و از مهم ترین محصولات صادراتی این استان نیز می باشد. گبه در دو نوع رنگی و خودرنگ بافته می شود. در بافت گبه رنگی، از نخ های دست ریس آماده شده از پشم گوسفند كه به شیوه رنگرزی گیاهی، رنگ آمیزی شده، استفاده می كنند.گبه بافی به صورت ذهنی باف و بدون نقشه قبلی صورت می گیرد و نقش های به كار رفته در بافت گبه از قدمت زیادی برخوردار است كه الهام گرفته از طبیعت و حیات وحش و پرندگان و …است. نقش ها ممكن است به صورت طرح بندی باشد، یعنی یك قطعه از طرح در سرتاسر فرش چه در طول چه در عرض تكرار شده باشد. طرح هندسی هم در بافته ها یشان دیده می شود. گبــه های امروزی با استفاده از طـرح ها و نقش هایی كه به بافندگان داده می شود؛ آماده می شوند و طرح ها اصالت دیرین را ندارند. در گذشته همه گبه ها به رنگ خود پشم بافته می شد و رنگ دیگری نداشت.
گبه های بافت بوشهر معمولا” ابعادی به درازای۲۰۰ سانتی متر و پهنای ۱۰۰ سانتی متر دارند و برای بافت هر تخته آن دو بافنده ماهر به مدت یك ماه كار می كنند (حد اقل ۶ ساعت كار در روز). در بافت گبه معمولا از پشم رنگ شده گوسفند و مخلوط با موی بز استفاده می شود. به طور كلی گبه مورد توجه زیاد گردشگران استان بوشهر قرار می گیرد.
از مشخصات یك گبه مرغوب این است كه ۱-دار محكم باشد. ۲- چله كشی به خوبی انجام شده باشد. ۳- گره باید محكم زده شود. ۴- شانه به خوبی زده شود. ۵- نخی را كه بعد از گره زدن می بافند، به اصطلاح زنجیری كه در روستای شول به آن تپ كو می گویند به خوبی بافته شود و روی آن شانه زده شود.
در گبه بافی، روستای شول شهرستان گناوه از اهمیت خاصی برخوردار است زیرا قدمت بیش تری در گبه بافی دارد. گبه های شول به كشورهای حوزه خلیج فارس و حتی اروپا صادر می شود. نقشه گبه های صادراتی توسط شركت ها سفارش داده می شود و نقش هایی است كه مورد پســند بازار اروپا است و ریشه در گبه بافی محلی ندارد.
نقش های گبه در روستای شول:
۱- نقش دو لوزی سماور، ۲- نقش وسط چنگ، ۳- ماه و آفتاب، ۴- نقش حسین خانی، ۵- نقش كنگره ای، ۶- چنگ، ۷- قلیونی (محل اتصال دو لوزی را قلیونی می گویند)، ۸- نقش چنار، ۹- بغل خوسی، ۱۰- نقش ساده شده حیوان مانند نقش آهو كه به آن شكال می گویند.
نقش های موجود در روستای كلمه :
۱- ناظم، ۲- گل حاشیه و چهار شاخه، ۳- سراب، ۴- نقش بلبل، ۵- نقش تجریه ی حیوان، ۶- نقش كبك روی كوه، ۷- نقوش شطرنجی.

عبا بافی

عبا نوعی پارچه پشمی نرم و با دوام از پشم شتر است. عبای مخصوصی كه در بوشهر بافته می شود، از محصولات منحصر به فرد نساجی سنتی در ایران است. برای بافتن عبا، پس از مرحله پشم چینی، موها را از پشم جدا نموده و نخ بسیار ظریفی برای پارچه می ریسند. بافت پارچه های عبا در در كارگاه های خانگی و توسط مردان انجام می شود. تنها محل تولید عبای بوشهر، روستای كردوان از توابع شهرستان دشتی است.تلید این عباها، بر روی دستگاه هایی صورت می گیرد كه از چوب ساخته شده اند. فرد بافنده، از دست و پای خود برای راه اندازی این وسیله كمك می گیرد.تنوع رنگی پارچه عبا، متناسب با رنگ پشم ریسیده شده، شامل رنگ های قهوه ای، حنایی، مشكی و سفید است. عباهای تولید شده در این منطقه، از مشهور ترین صنایع دستی بوشهر محسوب می شوند و مشتریان بسیاری در كشورهای حوزه خلیج فارس دارند.این صنعت به دلیل كم بودن استادكارها اكنون كم تر رواج دارد و رو به انقراض است.

گلیم بافی

یكی دیگر از صنایع دستی بوشهر صنعت گلیم بافی آن است. گلیم یكی از انواع صنایع دستی زیر اندازی و پوششی است كه از ابریشم، موی بز، پشم گوسفند و یا دیگر چهار پایان اهلی بافته می شود. از گلیم به شكل سنتی اش، معمولا برای پوشاندن زمین، دیوار و یا رو اندازی برای حیوانات باربر استفاده می شود. ولی امروزه این محصولات به عنوان یك پوشش مدرن برای خانه های شهری نیز خریداری می شوند. مراكز مهم تولید گلیم در استان بوشهر عبارتند از: روستاهای طسوج، سرمك، حناشور، اژدر خواب، ممریز، سنا، درویشی، شنبه، چاهگاه و بن بید از توابع شهرستان دشتی، روستاهای تشان، دره بان، اسلام آباد، ریز و قلعه باغ از توابع شهرستان جم و روستاهای تلخ آباد، خیرك و شكرك از توابع شهرستان دشتستان.

گلیم ها بافت بوشهر، نقوش بسیار زیبا، متنوع و منحصر به فردی دارند. این نقوش، گیلم بوشهر را به عنوان یكی از زیباترین گلیم های ایران مشهور كرده است. نقش های بافته شده بر روی این گلیم های زیبا عبارتند از: نقش حوض، دانه بیگی، آیینه گل، نقش خراسانی، آقاجاری، تهرانی و چنگ.تگین نیز نوعی گلیم است كه این محصول مخصوص پختن نان است به این شكل كه وسایل و ردنه زدن خمیر را بر روی تگین می گذرند و بر روی آن می نشینند و نان درست می كنند.

صنعت لنج سازی

از گذشته های بسیار دور، صنعت لنج سازی در این استان رواج داشته است. لنج برای مردم بوشهر نماد كار و زندگی، دریا و دریانوردی، صید و صیادی، رونق تجارت و رزق و روزی است. این لنج ها به صورت سنتی با الوار چوب های مرغوب، مانند چوب ساج ساخته می شدند. ولی در سال های اخیر ساخت آن ها از شیوه سنتی خارج شده و لنج ها از مواد اولیه موسوم به فایبر گلاس ساخته می شوند.

در استان بوشهر، به ساخت لنج “اوشار” یا “وشار” و به سازنده آن ها “گلاف” می گویند. ساخت ماكت های این لنج ها كه از صنایع دستی بوشهر به حساب می آیند، نشان دهنده علاقه مندی مردم این خطه به این صنعت قدیمی است. ساخت لنج در شهرهای دیگر جنوب كشورمان هم مرسوم بوده است. امروزه كارگاه های لنج سازی جنوب كشور، از مهم ترین جاذبه های گردشگری این مناطق محسوب می شوند كه هر ساله تعداد زیادی گردشگری از آن ها بازدید می كنند. شهرستان های بوشهر، دیر و تنگستان در استان بوشهر، از مهم ترین مراكز لنج سازی در این استان هستند.توربافی به لحاظ این كه از ابزارهای ماهی گیری است به فراوانی توسط بومی های محلی بافته می شود ولی امروزه برای صید ماهی بیش تر از تورهایی كه با ماشین بافته شده است، استفاده می شود.

سفالگری

سفالگری در استان بوشهر و مخصوصا” در بندر كنگان و برازجان رواج دارد و در كنار كوزه های آب كوزه های قلیان و سر قلیان و كشك ساب نیز درست می شود. سفال یكی از وسایل مورد استفاده در منطقه از گذشته های دور بوده است و وسیله ای برای خنك نگه داشتن آب و مایعات دیگر بوده است. بیش تر سفال ها به رنگ های قهوه ای، حنایی و سبز بوده و نقش ها به صورت گل و برگ كنده كاری به صورت مارپیچ و نقش های لوزی دیده می شود.

قلیان سازی

قلیان (چلیم) یكی از هنرهای دستی منطقه بوشهر است. در بوشهر قلیان را از كوزه سفالی درست می كنند و آب داخل آن دیده نمی شود و در واقع هیچ یك از اعضای قلیان با هم تناسب ندارند و به وسیله دست نگه داری می شود به این نوع قلیان چلیم گفته می شود كه یكی از مشهورترین صنایع دستی استان بوشهر است.مشك و دولچه از دیگر صنایع دستی استان بوشهر است كه از پوست حیوانات مانند بز و گوسفند درست می شود و برای نگه داری آب و دیگر مایعات مورد استفاده قرار می گیرد.

صنایع دستی ساخته شده از صدف ها

همجواری با خلیج فارس، باعث رشد یكسری از صنایع دستی مربوط به دریا در این استان شده است. تولید محصولاتی همچون جعبه های جواهر زیبا، اسباب بازی و عروسك، زیور الات و … با استفاده از صدف های خلیج فارس در این استان رواج دارد. از دیگر صنایع دستی بوشهر كه با دریا در ارتباط است، می توان موجودات دریایی و ماهی های خشك شده را نام برد.

حصیر بافی

به دلیل وجود نخلستان های فراوان در استان بوشهر، بسیاری از صنایع دستی این استان از شاخ و برگ درخت نخل ساخته می شود. حصیر بافی در این ناحیه از گذشته های دور رواج داشته است. محصولاتی نظیر سبد های حصیری، زنبیل های حصیری، باد بزن، كلاه حصیری و … از آن جمله اند.حصیر بافی یكی از قدیمی ترین صنایع دستی و شاید كهن ترین آن هاست كه به عنوان منشأ نساجی شناخته می شود و در بسیاری از كشورهای جهان به ویژه آن دسته از ممالكی كه به مـــواد اولیه مورد نیاز این رشته دسترسی دارند مرسوم و متداول بوده است. حصیربافی از صنایع بومی و كهن استان بوشهر است. حصیر از ساقه های درخت خرما و در بیش تر مكان هایی كه نخل وجود دارد، بافته می شود. مهم ترین نوع حصیر كه از لحاظ اقتصادی دارای اهمیت است و در كشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس دارای بازار خوبی است؛ فرش حصیری (تك) نام دارد كه پهنای آن ۱۰ سانتی متر و درازای آن ۳۰ متر است.
بعد ازبافت اندازه هایی كه مدنظر است، برش داده شده و در كنار یك دیگر آن ها را می دوزند.
امروزه در مناطق مختلف ایران كه دسترسی به برگ درخت خرما، ساقه گندم، نی و تركه وجود دارد، محصولات این رشته به صورت حصیر بافی، سبد بافی، مروار بافی، تركه بافی، چم بافی و چیغ بافی رایج است. در استان بوشهر به دلیل فراوانی برگ و الیاف خرما و گیاهان خودرو شبیه ساقه گنــــــدم كه در اصطلاح محلی خاكه نامیده می شود، از دیر باز تولید انواع محصولات حصیری به منظور استفاده محلی و فروش در سایر بازارها در حد گسترده ای رایج بوده است و امروزه به دلیل جای گزینی محصولات كارخانه ای و عدم ثبات بازار فروش این محصولات از تولید آن ها كاسته شده و بیش تر به منظور مصرف داخلی روستاییان تهیه می شود.
در روستــاهای تابعه گناوه، دشتستان، دشتی، تنگستان و كنگان حصیر بافی رایج است. برای رنگ كردن، برگ نخل جوهر رنگی از عطاری تهیه می كنند كه نام آن( بقم) است. بقم به چند رنگ سبز، آبی، بنفش و نارنجی وجود دارد. بقم را با زرد چوبه مخلوط می كنند تا رنگ آن جلای بهتری داشته باشد و روشن تر شود و برای این كه رنگ تیره یا روشن تر شود؛ مقدار زردچوبه را كم یا زیادتر می كنند. نقش ها در حصیر یا سبد و دیگر محصولات ذهنی بافته می شود و به صورت لوزی های كنگره دار و هندسی بافته می شود.
نوع دیگری از حصیر كه در روستاها بافته می شود و از نظر اقتصادی برای آنان مهم است نوعی فرش حصیری شبیه گلیم است كه با ساقه گیاهان خودرو و یا ساقه گندم بافته می شود و ابعاد آن به درازای ۶ متر و پهنای ۷۵ سانتی متر است و در پایان آن را از وسط نصف كرده و قطعات را به هم می دوزند و حاصل كار زیراندازی است به ابعاد۳×۵/۱متر.

سوزندوزی

سوزن دوزی در استان بوشهر رواج زیادی دارد و شامل انواع رو پشتی، رو میزی، رو قوری، كیسه های مختلف تزیینی و رویه كوسن و … است.علاوه بر سوزن دوزی سكه دوزی نیز در این منطقه رواج زیادی دارد و برای بافت آن از نخ رنگی دمسه و پارچه سفید چلوار استفاده می شود. سوزن دوزی بیش تر در شهرستان كنگان رواج دارد.

قالی بافی و نمدمالی

قالی بافی در این استان به طور محدود و با پشم خالص طبیعی بافته می شود. نمد مالی از سنتی ترین صنایع دستی استان بوشهر است و یكی از مهم ترین و قدیمی ترین مراكز بافت آن برازجان است. نمد به دلیل سبكی و نم گیر بودن مورد توجه است و بیش تر در جاهایی كه شتر وجود دارد رواج دارد.

جاجیم بافی

جاجیم جزو فرآورده هایی است كه به كمك دستگاه بافندگی چهار ورودی بافته می شود. نوع دستگاه آن در مناطق مختف با هم تفاوت دارد. به طور مثال در منطقه سرخره در شهرستان دشتستان با دار قالی جاجیم می بافند و تفاوت آن با دار قالی این است كه به آن چهار ورد اضافه می كنند. در منطقه ممریز شهرستان دشتی دستگاه جاجیم بافی مختص به جاجیم است. در منطقه عیسوند دستگاه بافندگی جاجیم مانند دستگاه بافندگی عبا است.
نقوش جاجیم بیش تر به صورت راه راه یا چهار خانه است و بعد از بافت روی آن را هم به سلیقه خود تزیین می كنند و به رنگ های مختلف بافته می شود.

منبت سازی

منبت سازی یا منبت كاری عبارت است از برجسته كاری روی چوب به نقوش مورد نظر و برای منبت دو روش عمده به كار می رود: در روش اول چوب یك تكه به وسیله مغار و سوهان برجسته می شود. در روش دوم قطعات چوب جداگانه به وسیله مغار سوهان تراش شده و سپس كنار هم مطابق با طرح چیده می شوند. منبت كاری در زمان قاجاریه در شهر بوشهر به اوج خود رسیده بود و قبل از آن هم ممكن است كه وجود داشته اما آثاری به جای نمانده است. بیش تر نقش ها طبیعت، گل و مرغ، نقوش تجریدی حیوانات و نقوش اسلیمی است و از رنگ خود چوب استفاده می شود.

گره چینی

گره چینی عبارت است از اتصال قطعات چوبی به وسیله اتصالات چوبی به نحوی كه نقش گره ای در آن مشاهده شود. برای گره چینی كه اغلب مشبك و همراه با شیشه (ولی چند تكه ) ساخته می شود نیاز به یك طرح گره ای است كه بر اساس آن قطعات چوبی را به طول و ضخامت مورد نظر بریده و سپس بسته به جای آن از نوع اتصال مناسب آن استفاده می كنند.در گره چینی اتصالات زیادی به كار می رود و ممكن است بر خلاف و سایل زیر ساختی در یك اتصال آن از چندین قطعه چوب استفاده شود و یك اتصال چندین چوب را به هم متصل كند. امروزه دیگر گره چینی در بوشهر رایج نیست اما در دوره قاجاریه بسیار مورد استفاده و رواج داشته ولی امروزه هنرمندان تنها به مرمت آن مشغولند.